Jesienią 1980 roku, znalazłszy się w Gdańsku, zwróciłem się do senatora Andrzeja Celińskiego, który podówczas bynajmniej nie był jeszcze senatorem, ale sekretarzem Przewodniczącego NSZZ „Solidarność” z następującą propozycją:
„Andrzeju - powiedziałem - wiesz doskonale, że od lat utrzymuję nie tylko siebie, ale i rodzinę z korepetycji z polskiego i historii. Naprawdę umiem to robić. Czy komisja krajowa nie mogłaby mnie zatrudnić, abym tego wszystkiego nauczył Lecha Wałęsę?”

Kto zna senatora Celińskiego, wie doskonale, że można mu zarzucać różne rzeczy, ale nie to, aby był obdarzony nadmiernym poczuciem humoru. Zadumał się więc przyszły senator nad moją propozycją i z pełną powagą odrzekł rozumnie:
„Masz zupełną rację, to jest wspaniały pomysł, ale ON się na to nigdy nie zgodzi”.

Dalszy bieg wypadków pokazał dowodnie, że miał zupełną rację. ON się nie zgodził ani wtedy, ani potem.

I jeżeli ta rozmowa sprzed lat o czymś świadczy, to o głębokim profesjonalizmie Andrzeja Celińskiego. Człowiek zajmujący się polityką powinien umieć jasno i precyzyjnie oceniać realia.
22 stycznia 1993

Gdy czyta się dziś publicystykę zmarłego pięć lat temu Jana Walca, to właśnie uderza najbardziej: nieprzewidywalność.

Czytając polską publicystykę ostatnich lat, nie sposób oprzeć się wrażeniu, że jest ona niemal absolutnie przewidywalna. Ekscesy, owszem, zdarzają się - gdy np. Adam Michnik weźmie w obronę Radka Sikorskiego lub wezwie do nieobejmowania rządowego stanowiska Hannę Suchocką; albo gdy Piotr Wierzbicki zaatakuje antyeuropejskie i ksenofobiczne lęki obozu, który do niedawna zwykło się nazywać ROP-owskim. Ale to właśnie ekscesy; w zasadzie biorąc jakąś gazetę do ręki, z góry wiadomo, w jakim duchu skomentuje ona którekolwiek, będące akurat przedmiotem debaty, wydarzenie.
I nie dotyczy to jedynie polityki. Przynależność do danego obozu kształtuje w jakimś sensie całość widzenia świata - od ekologii, poprzez poezję Wisławy Szymborskiej, po kwestie wychowania młodzieży.
Gdy czyta się dziś publicystykę Jana Walca, zmarłego pięć lat temu 10 lutego 1993 r. w wieku zaledwie 45 lat, to właśnie najbardziej uderza: nieprzewidywalność. Począwszy od kwestii najbardziej elementarnych - tematycznych i językowych. Bo jeśli się wie, że Walc był badaczem twórczości Adama Mickiewicza i bierze się do ręki jego tekst zatytułowany cytatem z "Dziadów" - "Nie znałeś, Panie, litości" - to można by naiwnie oczekiwać, że ma się przed sobą studium "mickiewiczologiczne". Tymczasem jest to tekst o głośnym w latach 70. procesie prokuratora Rozwensa, który najpierw dał się poznać jako aktywny uczestnik kampanii opluskwiającej działaczy opozycji demokratycznej, a wkrótce potem nieumyślnie zastrzelił wiejskie dziecko.
A z drugiej strony wiedząc, że Walc był w czasach PRL opozycyjnym publicystą i przeglądając książkę, w której autor co i raz kpi z hasła o "jedności moralno-politycznej narodu", można się spodziewać, że to pamflet na epokę gierkowską. A to "Architekt Arki", książka o Mickiewiczu. Bo też był Walc człowiekiem rozmaitych zainteresowań i zatrudnień. Urodzony w 1948 r., jako student trafił do więzienia po wydarzeniach marcowych. Ukończył polonistykę i w pierwszej połowie lat 70. był publicystą "Polityki". Z ówczesnej "Polityki" było dalej do rodzącego się właśnie ruchu opozycji demokratycznej niż z większości innych miejsc w Polsce. Walc jednak przebył tę drogę błyskawicznie - wyrzucony z"Polityki" za podpisanie któregoś z listów protestacyjnych tamtej doby. I wszedł w ruch opozycyjny całkowicie - był w jednej osobie publicystą, redaktorem i drukarzem prasy "drugoobiegowej", wykładowcą "Latającego Uniwersytetu", działaczem Biura Interwencji KOR.
A jednocześnie, w 1977 r., obronił pracę doktorską. O twórczości Tadeusza Konwickiego.
W reportażu Walca "My, Wolna Wałkowa", swoistym peanie na cześć niezależnej aktywności, jest scena znamienna. Właściciel lokalu, w którym Walc wraz z kolegą mają wydrukować kolejny numer "Biuletynu Informacyjnego KOR", stary wilniuk kieruje ich do "świronu". Kolega Walca nie rozumie, Walc przecież wie, co to "świron". Wie, bo to słowo z książek Konwickiego. Tak oto autor przeistacza drukowanie "Biuletynu" w działalność godną kart wielkiej literatury polskiej. Więcej - wpisuje działalność opozycji demokratycznej doby schyłkowego Gierka w kulturowy ciąg polskich konspiracji i zrywów narodowych.
Banałem jest stwierdzenie, że w cza­sach PRL życie literackie toczyło się niejako w zastępstwie życia publicznego. Miało to konsekwencje - wśród ludzi urodzonych w latach 40. i 50. wielu było takich, którzy wybierali literaturę jako zajęcie podświadomie zastępcze. Świadczą o tym ich późniejsze biografie: polityków, dziennikarzy.
Jan Walc prawdopodobnie musiał trafić do opozycji nie tylko z racji poglądów, ale także za sprawą temperamentu - organicznie polemicznego. Już jeden z pierwszych jego tekstów wywołał skandal; tak miało być potem aż do końca (książkę "Architekt Arki" prof. Ryszard Przybylski nazwie aktem "chuligaństwa" i "dzikiego barbarzyństwa", zaś jej autora ochrzci mianem "Stana Tymińskiego polonistyki"; autora bronić będzie Wiktor Woroszylski).
Ale uważny czytelnik owego pierwszego "skandalicznego" tekstu Walca łatwo dostrzeże w nim, żeby tak rzec, niewspółmierność pomiędzy przyczyną a skutkiem. Przyczyną była wydana w formie książki praca doktorska pewnej pani o XlX-wiecznych salonach literackich. Walc, cytując, udowodnił tyle, że była to praca toporna stylistycznie i bardzo niechlujnie przygotowana do druku. Przekonywał wszakże, że praca jest czymś więcej: dowodem skandalicznego nieuctwa autorki. A nie ulega wątpliwości, że doskonale zdawał sobie sprawę, iż koronny dowód na rzecz tej tezy - przypisanie autorstwa "Balladyny" Mickiewiczowi - był właśnie niechlujstwa efektem.
Zaś cały atak Walca na ową prace napisany był z taką pasją, jakby od jakości owego doktoratu zależały losy świata.
Tak wielki impet polemiczny musiał znaleźć godniejszy siebie przedmiot ataku niż polonistyczne niechlujstwa. I znalazł: przeciwnikiem Walca stał się system komunistyczny.
W tekstach publicystycznych Walca z okresu korowskiego jedno rzuca się w oczy: pisze je człowiek szczęśliwy. Człowiek, który znalazł się po właściwej stronie, z właściwymi ludźmi. Nie tylko wspomniana "Wolna Wałkowa", także wiele innych ówczesnych tekstów to apoteoza etosu dysydenta.
A przecież teksty te spotykały się z odzewem polemicznym ze strony in­nych dysydentów. Walcowi zarzucano, że sprzeniewierza się owemu etosowi, przejmując od przeciwnika politycznego metody polemiczne (choćby przy okazji wspomnianego procesu prokuratora Rozwensa). A zarazem - że sławiąc dysydencki etos, okazuje pogardę tym wszystkim, których nie stać na gest heroiczny. To paradoks: po pierwsze dlatego, że był to zarzut tożsamy z zarzutem stawianym Piotrowi Wierzbickiemu - autorowi "Traktatu o gnidach" dla którego publicystyki Walc miał od początku wyjątkowo mało serca i oceniał ją niezwykle krytycznie. A po drugie dlatego, że Walc zaczyna w tym okresie pisać szkice, które później złożą się na "Wielką chorobę" - pomyślaną jako swoista polemika z "Dziejami honoru w Polsce" Adama Michnika.
"Wielka choroba" to "dzieje pogardy w Polsce", pogardy okazywanej zwykłym ludziom przez intelektualistów. Aby ją napisać, Walc radykalnie zreinterpretował historię literatury polskiej: zarówno Konrad z III części "Dziadów", jak doktor Judym z "Ludzi bezdomnych" to postaci w zamyśle Mickiewicza i Żeromskiego negatywne - właśnie wcielenia inteligenckiej pogardy wobec ludu.
Paradoksów jest zresztą w ówczesnej publicystyce Walca - gdy spojrzy się na nią z dzisiejszego punktu widzenia - więcej. Paradoksalna okaże się jego polemika z głośnym manifestem dysydenckim, "Siłą bezsilnych" Havla. Walc stwierdza wówczas, że Havlowski po­stulat "życia w prawdzie" jest dla dysydentów zbyt minimalistyczny; grozi pięknoduchowskim zaniechaniem troski o skuteczność działania. W latach 90. Walc będzie w swej publicystyce bardzo często ów postulat przywoływał; by wypomnieć dawnym dysydentom (m .in. Adamowi Michnikowi), że mu się sprzeniewierzyli - w trosce o skuteczność działania, że politycy wzięli w nich górę nad intelektualistami. Pierwsze pęknięcie owej zjednoczonej "krainy dysydenckiej" objawi się w pisarstwie Walca w okresie «pier­wszej "Solidarności" lat 1980-81. A raczej objawi się później, ale za sprawą tego właśnie okresu.
Obrazuje je najpełniej tekst znany jako "List do Włodzimierza Marta" (pseudonim redaktora podziemnego kwartalnika "Krytyka"). Tekst był publiczną odpowiedzią Walca na propozycję napisania recenzji z "Roku w trumnie" Romana Bratnego, którego pisarstwem i drogą życiową - Walc zajmował się już wcześniej. Autor "Listu..." wyjaśniał, dlaczego tym razem o Bratnym nie napisze. Tłumaczył, że jest to zbyt łatwe intelektualnie, że nie chce "przywalać" Bratnemu, gdy robi to każda podziemna gazetka. Bratnemu nie "przywalił", "przywalił" natomiast w "Liście..." absolutnej świętości, jaką stanowiła na łamach prasy podziemnej "Solidarność" lat 1980-81. Miał do niej dwie podstawowe pretensje. Pierwszą, że wśród działaczy i piewców związku (zwłaszcza tych ze środowiska inteligenckiego) znalazło się wielu biernych wcześniej, by nie rzec konformistycznych, obywateli PRL, którzy przyłączyli się do oporu wobec systemu, gdy już "było wolno". A druga pretensja sprowadzała się do tego, że ci bierni właśnie, z racji własnych kompleksów biograficznych i by nie rozdrażniać władz, zepchnęli na boczny tor przedsierpniowych opozycjonistów ze środowiska korowskiego. Ludzi, którzy mieli i mandat moralny, i niezbędne kwalifikacje, by kierować związkiem.

"List do Włodzimierza Marta" został odebrany jako wyraz frustracji (których zresztą Walc nie ukrywał) zawiedzionego i nie docenionego kombatanta; w takim duchu polemizował z Walcem wiceprzewodniczący podziemnej mazowieckiej "Solidarności" Wiktor Kulerski.
"List..." był znamienny dla publicysty­ki Walca z prasy podziemnej lat 80. Coraz rzadziej przedmiotem jego polemik staje się - jako zbyt oczywisty cel - rządzący system. Coraz częściej jest to krytyka "potocznego rozumu" - solidarnościowego czy podziemnego. Krytyka łatwych uniesień zbiorowych, owczych pędów, pozornej odwagi, schlebiania powszechnym gustom.
Walc - piewca ru­chu dysydenckiego lat 70. - staje się w następnej dekadzie w coraz większym stopniu krytykiem własnego środowiska.

Napisałem na wstępie, że publicysty­ka Walca była nieprzewidywalna. W największym bodaj stopniu dotyczy to tej najświeższej, pisanej już po upadku PRL.
Zaryzykuję twierdzenie, że nie było w Polsce lat 90. drugiego publicysty, który jednocześnie angażował się w kampanię przeciwko ustawie antyaborcyjnej i przeciwko zaniechaniu dekomunizacji. Publicysty, który systematycznie atakował Adama Michnika - i za stosunek do byłych komunistów, i za uległość wobec Kościoła, i za zbyt długą wiarę w Lecha Wałęsę - lecz gdy jego ataki podchwytywali np. Jarosław Kaczyński czy Piotr Wierzbicki, natychmiast atakował właśnie ich.
Był przeciw Balcerowiczowi. Przeciw Mazowieckiemu. Przeciw Wałęsie. Przeciw klerykalizacji życia, za lustracją i dekomunizacją. Oprócz Jacka Kuronia jedynym pozytywnym bohaterem Walca z polskiej sceny politycznej jest Zbigniew Bujak - do czasu, gdy nie "spoufali się z Kiszczakową".
Obraz Polski początku lat 90., jaki wyłania się z tych tekstów, jest zupełnie inny od tego, który zapamiętałem. Szczegóły, fakty, często już zapomniane, zgadzają się - diagnoza budzi mój sprzeciw. Nigdy wówczas nie przyszło mi do głowy, że żyję w kraju "udręczonym" - a tak Polskę początku lat 90. nieustannie nazywa Walc. Jego szydercza publicystyka łączy wszystkie niemal, zdawałoby się sprzeczne ze sobą, lamenty, jakie wówczas krążyły po Polsce: że Balcerowicz zrujnował, że Kościół zastąpił partię, że komuna nadal rządzi. Lamenty, jakie słyszało się od postkomunistów i radykalnych antykomunistów.
Nie sposób tego wszystkiego zrozumieć, nie pamiętając o twórczości Walca z czasów dysydenckich. Pisałem. że była to publicystyka człowieka szczęśliwego, który odnalazł swój świat. Zaś o tomie "Ja tu tylko sprzątam" Ryszard Holzer trafnie napisał, że to "opowieść o końcu miłości". Tej miłości, która właśnie w czasach dysydenckich rozkwitła. Walc odrzuca rzeczywistość początków II RP, ponieważ chciałby ją widzieć jako kontynuację - i spełnienie anielskiej rzeczypospolitej dysydentów końca lat 70. Tymczasem anielskość nie wytrzymuje próby normalności.
Walc pisze ze swoistą gorzką dumą, że należy do "wymierającego" gatunku - niezależnego inteligenta polskiego. Jego teksty to zapis postępującej samotności intelektualnej, ale samotności z wyboru: stąd paniczne reakcje, gdy ktoś nieopatrznie bierze go za sojusznika swej politycznej gry. Kiedyś jego przeciwnikiem był komunistyczny sy­stem; teraz staje się nim świat, taki jaki jest - zamieszkany przez ludzi, nie i aniołów.
Ostatni felieton z "Życia Warszawy" jest polemiką z Jackiem Kuroniem, do którego skądinąd Walc ma - co widać z innych tekstów - stosunek kultowy. W kilka miesięcy później, w pół roku po śmierci Walca, wybory wygrają postkomuniści. O czym już, niestety, Walc tekstu nie napisał, choć sam fakt nieśmiało przewidywał.

I tak jak denerwował, tak teraz jego nieprzewidywalnej inteligencji brak.

Po tym wszystkim. co się w sprawie agentów wydarzyło, bardzo trudno wyrobić sobie zdanie, czy bardziej wiarygodne są oskarżenia prezesa Kaczyńskiego, czy też raczej zaprzeczenia ministra Wachowskiego. Mnie osobiście szczególnie trafił do przekonania argument, że min. Wachowski nie mógł brać udziału w kursie dla oficerów MO i SB zorganizowanym przez Akademię Spraw Wewnętrznych, bowiem od jego uczestników wymagano wyższego wykształcenia, a zarzuty, jakoby Szef Gabinetu Prezydenta Rzeczypospolitej był człowiekiem wykształconym, są jawnym kłamstwem. Aby objąć to stanowisko nie trzeba spełnić tak wyśrubowanych wymagań jak te, jakie stawiano oficerom komunistycznej milicji.

Oczywiście nie sądzę bynajmniej, że dyplom wyższej uczelni jest gwarancją wysokich kwalifikacji, ale w pokoleniu, do którego należy min. Wachowski, brak takiego dyplomu jest niewątpliwie oznaką pewnego lekceważenia dla tych wartości, jakie zwykło się wiązać ze zdobywaniem wykształcenia.

Oczywiście mój punkt widzenia jest w tej sprawie dosyć szczególny, i byłoby mi zarzucić brak obiektywizmu, nikt bowiem - o czym wiedzieli już starożytni Rzymianie - nie powinien być sędzią we własnej sprawie, a zajmowanie wysokich stanowisk państwowych przez osoby nie mają stosownych kwalifikacji jest niewątpliwie sprzeczne z interesami środowiska, z którego się wywodzę i do którego należę. Oprócz dziedzicznego obciążenia wyższym wykształceniem muszę się również przyznać do urazu jakiego doznałem w dzieciństwie, a takie rzeczy - jak wiadomo - zostają na cale życie. Chodzi po prostu o to, że wychowywałem się w ustroju który Stefan Kisielewski trafnie określił jako "dyktaturę ciemniaków" i jeśli z tym ustrojem zacząłem wojować, to pewnie przede wszystkim dlatego, że w żaden sposób nie byłem w stanie pogodzić się z zasadą, że głupszy i mniej wykształcony ma kierować mądrzejszym i bardziej wykształconym.

Władysław Gomułka, stojący faktycznie na czele państwa, ranił moją inteligencką godność - a nie będę się również wypierać, że (to znowu partykularny punkt widzenia) jako polonista czułem się szczególnie urażony: przyzwoite opanowanie języka kraju, w którym się chce rządzić, nie jest przecież chyba wymaganiem zbyt wygórowanym.

Gomułka nie powinien rządzić tym krajem nie dlatego, że należał do "kliki Tito" oraz był tajnym agentem takich czy innych służb specjalnych, o co go w swoim czasie oskarżano - to są wszystko sprawy wtórne, a naprawdę ważne jest to, że do rządzenia nie miał żadnych kwalifikacji.
I podobnie jest ze sprawą "Bolka" czy domniemanego uczestnictwa min. Wachowskiego w kursie dla oficerów SB. Rzecz bowiem nie w tym, aby wyszukiwać powody, dla których miałby on z zajmowanego stanowiska ustąpić, ale w tym, że nigdy nie było żadnych powodów, dla których miałby się na tym stanowisku znaleźć.

Zarzuty wobec min. Wachowskiego formułuje dziś Jarosław Kaczyński, a przecież to on właśnie ponosi największą odpowiedzialność za pomysł "przewietrzenia Warszawy" : metafora ta oznaczała w istocie kampanię anty- inteligencką, której symboliczną dominantą było historyczne już publiczne upokarzanie Jerzego Turowicza.

Gdyby nawet przyjąć interpretację dla Kaczyńskiego korzystniejszą, a więc odrzucić supozycję, że chodziło tylko o stołki i spoconych mężczyzn w pogoni za władzą, gdyby zgodzić się z zarzutami, jakie formułował pod adresem elity, i tak trzeba sobie dzisiaj powiedzieć, że wojna na górze, zakończona zwycięskim osadzeniem elektryka w Belwederze i klęską inteligencji - była nieszczęściem, z którego długo jeszcze się nie podźwigniemy.



Jacek Kuroń , Trzy kwestie w sprawie polskiego inteligenta [polemika z Janem Walcem], Gazeta Wyborcza nr 16, 20 stycznia 1993

W piątkowym "Życiu Warszawy" przeczytałem felieton Jana Walca - autora, którego skądinąd lubię. Walc na marginesie sporu o to, kto jest na fotografii, zgłasza zasadnicze zastrzeżenia do piastowania najwyższych stanowisk w państwie przez ludzi bez wyższego wykształcenia. Chciałby widzieć tam inteligentów.

Walc utożsamia więc wykształcenie z przynależnością do inteligencji. Według mnie sprawa nie jest taka prosta.

Po pierwsze - dokonała się rewolucja.

Główną silą tej rewolucji była "Solidarność" której liderzy z reguły nie mieli wyższego wykształcenia. Wałęsa, Frasyniuk, Bujak to najbardziej znane nazwiska, mógłbym wymienić znacznie więcej. Oni się sprawdzili, dowiedli swej umiejętności przewodzenia innym. Nie wynika z tego, że koniecznie muszą (choć mogą) - być ministrami i prezydentami. Można nie lubić rewolucji, ale nie można się dziwić, że w jej wyniku następuje wielkie przemieszczenie struktur społecznych. Jest więc zrozumiałe, że kierowca ciężarów- ki może zostać wiceprzewodniczącym dużej partii politycznej, a elektryk - prezydentem.

Po drugie - co innego ruch, a co innego profesjonalizm.

To sprawa po wielekroć ważniejsza. W każdym przyzwoicie funkcjonującym państwie liczy się profesjonalizm. W demokracji istnieje sfera organizacji, w której trzeba się wykazać umiejętnościami, wiedzą. I o tym, kto zajmie jakieś stanowisko, powinien rozstrzygać konkurs. Ale w państwie demokratycznym istnieje też coś takiego, jak sfera przedstawicielstwa. W tej sferze decyduje umiejętność przekonywania ludzi, że będzie się ich godnie reprezentować. Prezydent i posłowie wygrywając wybory wykazali się więc kompetencją, bo umieli skłonić ludzi, by na nich glosowali.
Teraz zdają kolejny egzamin z tego, jak nas reprezentują. Dziś akurat łatwo o wszystkich powiedzieć że źle, bo polityk pełni przysłowiową rolę teściowej ze starych dowcipów. Jeśli zechcemy dostrzec wśród tych polityków różnice, to łatwo sprawdzić, ze nie wynikają one z wykształcenia, a w każdym razie nie tylko z wykształcenia.
W samorządności obywatelskiej, której przypisuję największe znaczenie, decydujące jest to, czy człowiek potrafi skupić wokół siebie innych i z nimi coś zdziałać. Do głowy by mi nie przyszło pytać o dyplom Andrzeja Łagodzińskiego, który założył ruch na rzecz bezdomnych i zorganizował dla nich duże schronisko. Nie wiem, jakie Andrzej ma wykształcenie, ale wiem, że się sprawdza. Jest z tym dokładnie tak samo, jak z rynkiem.

Opowiem taką historyjkę. W Galicji bezrobotnemu Żydowi zaoferowano posadę pisarza w gminie wyznaniowej. No, ale on nie umiał ani czytać, ani pisać. Koledzy pożyczyli mu więc jakieś pieniądze, by pojechał do Wiednia: coś kupić, coś sprzedać... Po latach - już jako najbogatszy człowiek w Austrii - nasz Żyd miał podpisać pożyczkę dla domu cesarskiego. - Ale ja nie umiem pisać! - powiada. Cesarski minister skarbu na to: - Mój Boże! Kto wie, kim by pan był, gdyby pan umiał pisać i czytać?! - Ja wiem. Byłbym pisarzem w gminie wyznaniowej w Złoczowie.
Wniosek z tego taki-w ruchu społecznym jak na rynku - każdy może się sprawdzić. A czym innym są instytucje, w których trzeba się wykazać wiedzą. Nie należy tych sfer ze sobą mieszać.

Po trzecie - najważniejszy jest etos inteligenta.

W Polsce istnieje coś takiego jak inteligencja. To nie jest kwestia zawodu, ale postawy - prometejskiej postawy, czyli służenia innym.
Tej postawy nauczyli mnie ojciec i dziadek, który był robotnikiem, ślusarzem. Ojciec nazywał ją postawą świadomego robotnika. Dopiero potem zrozumiałem, że to jest etos inteligencji. Otóż chcę oświadczyć, że znam bardzo wielu ludzi z wyższym wykształceniem, którzy z tego punktu widzenia na miano inteligenta nie zasługują. I na odwrót, znam wielu ludzi nawet bez średniego wykształcenia - poznałem ich m. in. w "Solidarności" - którzy są inteligentami z prawdziwego zdarzenia. Wielu z nich działa w fundacji SOS.

Dokonała się rewolucja, i ten fakt warto przyjąć do wiadomości. Mówiąc o inteligencji trzeba rozróżniać dwie sfery: profesjonalizmu i zdolności do działania. I wreszcie etos inteligencji: komu go można przypisać, a ko- mu nie.
Bardzo bym chciał, by Janek Walc swoją kategorię wykształcenia odnosił wyłącznie do sfery profesjonalizmu. I co więcej, by w sferze profesjonalizmu nie tylko zajmował się wykształceniem. Bo wprawdzie wykształcenie jest niezbędnym elementem profesjonalizmu, ale tylko jednym z wielu.
To wszystko, o czym mówię, jest szczególnie ważne, bo wszyscy zdajemy egzamin z trudnej sztuki wybierania przedstawicieli, i ściągawka, którą proponuje Janek, jest bardzo mało użyteczna.

PS Ja mam wyższe wykształcenie... i co z tego..?



Jan Walc, Kuroń do zupy, kucharka do rządu, [polemika z J. Kuroniem], Życie Warszawy, 23 stycznia 1993

Jacek Kuroń polemizuje ze mną w "Gazecie Wyborczej" występując przeciwko moim elitarystycznym napaściom na ludzi niewykształconych, chętnych jednak do sprawowania najwyższych państwowych urzędów i mrugając rzęsami niczym Królewna Śnieżka wymienia jednym tchem Wałęsę, Bujaka i Frasyniuka, powiadając, że tu się dokonała rewolucja, wiec struktury społeczne przetasowały i elektryk został prezydentem. a kierowca ciężarówki wiceprzewodniczącym dużej partii politycznej. I dalej udając Królewnę Śnieżkę pyta Kuroń retorycznie, czy ma jakiekolwiek znaczenie, iż sam jest człowiekiem wykształconym.

Pozwolę sobie złamać konwencję i na to retoryczne pytanie odpowiedzieć. Otóż nie mam najmniejszych wątpliwości, że ma 10 znaczenie ogromne. Kiedy mówię o wykształcaniu, mam na myśli wiedzę, a nie takie czy inne dyplomy; studiowałem pedagogikę na Uniwersytecie, gdzie wykładali profesorowie doktorowie habilitowani, i chodziłem również na wykłady z pedagogiki na uniwersytecie latającym, gdzie wykładał prosty magister Kuroń, miałem wiec okazje wyrobić sobie na ten temat jakiś pogląd.

I powiem nawet więcej: jeśli rozmaite uczelnie pedagogiczne nie nadały doktoratów honoris causa Jackowi Kuroniowi, podczas gdy inne uczelnie nadawały doktoraty tego rodzaju Pierwszemu Elektrykowi Rzeczypospolitej, to można na tej podstawie wypowiadać się raczej o owych uczelniach niż o kwalifikacjach promowanych przez nie - bądź nie promowanych - doktorów.

Z pewną nieśmiałością powiem wręcz tak: "Solidarność" wymyślił nie kto inny, tylko Jacek Kuroń, i to on - i tylko on - powinien w sierpniu 1980 zostać jej przewodniczącym. Jeżeli stało się inaczej, to nie dlatego, że Jackowi zabrakło kwalifikacji elektryka (obawiam się, że w tym temacie naprawdę okazałby się kiepski), ale z tego powodu, że towarzysze z elektrykiem gotowi byli rozmawiać, natomiast inteligenta bali się jak diabeł święconej wody. I niech się nikomu nie wydaje, że nie ma żadnego praktycznego w uczeniu się łacińskich deklinacji albo zasad trygonometrii. Oto bowiem z naszego stosunku do łacińskiej gramatyki czy trygonometrycznych zasad wynikają bardzo praktyczne skutki.

Jesienią 1980 roku, znalazłszy się w Gdańsku, zwróciłem się do senatora Andrzeja Celińskiego, który podówczas bynajmniej nie był jeszcze senatorem, ale sekretarzem Przewodniczącego NSZZ "Solidarność" z następującą propozycją; "Andrzeju - powiedziałem – wiesz doskonale, że od lat utrzymuje tylko siebie, ale i rodzinę z korepetycji z polskiego i historii. Naprawdę umiem to robić. Czy komisja krajowa nie mogłaby mnie zatrudnić, abym tego wszystkiego nauczył Lecha Wałęsę?" Kto zna senatora Celińskiego, wie doskonale, że można mu zarzucać rożne rzeczy, ale nie to, aby był obdarzony nadmiernym poczuciem humoru. Zadumał się więc przyszły senator nad moją propozycją i z pełna powagą odrzekł rozumnie: "Masz zupełną rację, to jest wspaniały pomysł, ale ON się na to nigdy nie zgodzi" . Dalszy bieg wypadków pokazał dowodnie, że miał
zupełną racje. ON się nie zgodził ani wtedy, ani potem. I jeżeli ta rozmowa sprzed lat o czymś świadczy, to o głębokim profesjonalizmie Andrzeja Celińskiego. Człowiek zajmujący się polityką powinien umieć jasno i precyzyjnie oceniać realia.

A z końcówkami łacińskich deklinacji czy z sinusem alfa jest po prostu, że lekceważenie dla nich demonstrują przede wszystkim ci, którzy nie tylko nie mają o nich pojęcia, ale nie chcą się ich nauczyć i żywią uzasadnione obawy, że w tej sytuacji zawsze pozostaną gorsi od ludzi wykształconych. I stąd prosta droga do poszukiwania sposobów, aby tych wykształconych ludzi jakoś inaczej sobie podporządkować. I dlatego Jacek Kuroń zupełnie nie ma racji wymieniając jednym tchem Wałęsę, Bujaka i Frasyniuka. Czy ktokolwiek kiedykolwiek mówił o Bujaku albo Frasyniuku, że mają "instynkt polityczny" ? A to przecież miało być główną kwalifikacją Wałęsy na Prezydenta Rzeczypospolitej. Otóż pewnie szanujący się inteligent nie powinien do takich rzeczy się przyznawać, ale kiedy ten argument słyszałem, budziły się we mnie iście zwierzęce instynkty.
Jarosław Kaczyński twierdzi obecnie, że Belweder konserwuje postpeerelowskie układy i objaśnia to sobie naiwnie przy pomocy fotografii, na której miałoby być widać, że min. Wachowski jest dawnym oficerem SB.

Paradoks polega moim zdaniem na tym, że choć prezes Kaczyński wadliwie rozumuje, przez przypadek dochodzi do prawdziwego wniosku – oto za jego, Kaczyńskiego sprawą nieistniejący PRL odniósł swój pozagrobowy sukces, osadzając na urzędzie belwederskiego hegemona tego "prawdziwego robotnika" , na którego latem 1980 roku byli gotowi zgodzić się komuniści, byle tylko nie musieć za swojego głównego przeciwnika mieć Jacka Kuronia.

Włodzimierz Iljicz chciał, żeby kucharka rządziła państwem. Nam się udało jego marzenie wcielić w czyn, i to z naddatkiem, zatrudniając Kuronia przy gotowaniu zupy.

Zorientowałem się poniewczasie, że popełniłem poważny błąd, narażając się na uzasadnione pretensje czytelników.

Rozpocząłem swoje notatki jeszcze wiosną, kiedy to wszystko ledwie się zaczynało, od początku przyglądałem się owej wojnie z uwagą i zainteresowaniem, snułem hipotezy, przewidywałem szanse - i z tego wszystkiego nie zrobiłem jedynej sensownej rzeczy, jaką powinienem był zrobić: nie zgłosiłem swojej kandydatury na prezydenta. (…)

Dzisiaj moja własna polityczna ślepota wydaje mi się zupełnie niezrozumiała - przecież majowe wybory samorządowe dowodnie wykazały, że na partie nikt nie ma ochoty głosować. Moja bezpartyjność była więc oczywistym atutem, który zupełnie niepotrzebnie zmarnowałem.

Moja bezpartyjność była więc oczywistym atutem, który zupełnie niepotrzebnie zmarnowałem. Później, już w trakcie zbierania podpisów, widać było jak na dłoni, że przynależność partyjna może być dla kandydata kulą u nogi: przecież i liberałowie, i chrześcijańscy demokraci, i konfederaci niepodległościowi porozłamywali się na kawałki tylko na skutek decyzji ich przywódców o kandydowaniu; (…)

Bo przyjrzyjmy się, jak wspaniale wyglądałaby moja kandydatura w telewizyjnej kampanii: jeśli idzie o staż wojowania z czerwonym, to żaden z kontrkandydatów nie stanowi dla mnie konkurencji, bo udało mi się przesiedzieć już w 1968, kiedy Wałęsie instynkt polityczny jeszcze się nie rozwinął, Moczulski pisywał w „Stolicy”, z litości zmilczę co, Mazowiecki ledwie przestał być posłem na sejm PRL, a Tymiński zadrawszy chwost wiał za morze. Jeśli chodzi o Magdalenkę, to owszem, przejeżdżałem tamtędy niejednokrotnie w drodze do Radomia, ale na tym moje kontakty z tym miejscem się wyczerpują.

Co do byłej nomenklatury, to nie miałbym powodów obawiać się kompromitującego poparcia (…). Uśmiecham się zupełnie bez trudności; może nie tyle, żeby móc startować do fotela w Białym Domu, ale jak na Belweder wystarczy. Nie wznoszę też oczu w niebo po każdym pytaniu, jakie mi kto zada, a kiedy odpowiadam, to ani nie przynudzam, ani nie kręcę, nie mówiąc już o robieniu błędów językowych. A że mnie jest łatwiej posługiwać się poprawną polszczyzną niż na przykład Wałęsie, który nie jest jak ja polonistą, a elektrykiem, zaproponowanym mu pojedynek wyrównanych szans, w którym każdy grałby na cudzym boisku; nie mam wątpliwości, że lepiej się znam na elektryce niż mój kontrkandydat na polszczyźnie czy literaturze.

Zaręczam, że nie nudzilibyście się Państwo ani przez chwilę podczas mojej kampanii wyborczej i nie znaleźli żadnych istotnych powodów, aby na mnie nie głosować.

I jeżeli uwzględnić procent tych, którzy nie mogli się zdecydować, nie mają bowiem możliwości głosowania na tak dobrego kandydata, jakim ja byłbym, i zostali w domu, a wreszcie dodać do tego głosy, jakie odebrałbym Wałęsie i Mazowieckiemu - to widać zupełnie jasno, że wygrałbym wybory w pierwszej turze.
A jeśli ich nie wygrałem, to tylko przez skromność. To wada u prezydenta niewybaczalna.
2 grudnia 1990

(...) Nieopatrznie zdecydowałem się uczestniczyć w bardzo ważnym dla mnie porodzie, jakim było odsłonięcie pomnika poległych stoczniowców w Gdańsku. Chciałem tego pomnika jak tysiące innych i może nawet więcej niż tego wymagała statystyczna średnia dla jego powstania zrobiłem, ale na skutek uczestnictwa w tym porodzie mam do dziś w oczach bardziej ginekologię niż genealogię.

Może nie można było inaczej, może ten potworny ból, jaki sprawiała czelna obecność wczorajszych morderców pod pomnikiem ofiar, ten ból, jaki sprawiało zaparcie się przez obecnych dostojników kościoła najważniejszych dla mnie słów Chrystusa o krzywdzeniu maluczkich, ten ból, jaki sprawiało milczenie Wałęsy o prześladowaniach dotychczasowych prób uczczenia pamięci poległych – może to wszystko było ceną narodzin tego wspaniałego pomnika, który już zostanie w Gdańsku na zawsze. Może. Nie znam się na ginekologii historii.

Może alternatywą dla partyjno-kościelnej uroczystości mającej zademonstrować jedność, której nie ma, nie było i nie będzie, było tylko sekretarskie cięcie, krwawy zabieg na brzuchu Europy, którego skutków nikt nie potrafi przewidzieć? Może. (...)
Partia nie może pójść do Canossy. Do tego trzeba być naprawdę Cesarzem. Święty Piotr, opoka, na której zbudowano kościół rzymski, zaparł się Chrystusa nie raz, ale trzy razy. Obowiązkiem Wałęsy jest patrzeć w przyszłość, dla której ważne, że pomnik jest, a nie przypominać, ile razy aresztowano go za składanie kwiatów pod drugą bramą stoczni. A ja muszę tego nie rozumieć.

Zrozumieć racje cudze. Racje kościoła, gdy milczał w roku 1970 i nawoływał do pracy w sierpniu roku 80. Rozumiem. Nie można podsycać nastroju napięcia grożącego obcą interwencją, która utopi kraj we krwi. Proces rozumienia postępuje. (...) Jeszcze chwila i zrozumiem tych, którzy uznali, że kilka salw w tłum jest konieczne dla zapewnienia krajowi tak potrzebnego spokoju.

Do spokoju wzywają mnie biskupi, kardynałowie i Papież, do spokoju wzywa kierownicza siła narodu, której kierownictw nad sobą nigdy nie powierzałem, do spokoju wzywa mnie lider „Solidarności”. I wszyscy dbają, żeby ten spokój wyegzekwować. Straż porządkowa sprawdzi, czy nie niosę pod pomnik sztandaru. A nie wolno mi przynieść. Może byłaby na nim robotnicza krew? Księża przy gigantofonach będą śpiewać tak głośno to, co zostało ustalone, że mojego głosu i tak nie będzie słychać.

Na ten głos nie ma po prostu miejsca. Niepartyjny, niekościelny, niezwiązkowy. Porozumiano się, że mam być myślącą trzciną. Inaczej nie może być.

Ale i tak być nie może. Nie obowiązuje mnie polecenie partyjne, nie rozgrzesza kościelna absolucja. Będę iść, gdzie poszli tamci, do ciemnego kresu, po złote runo nicości, moją ostatnia nagrodę. Będę iść przeciw krzykowi gigantofonów wołających do siebie wzajem: „Godne i zbawienne” – godne – słuszne! Słuszne! Słuszne!

Ostatnie lata, które przyniosły Polsce ogromny rozwój instytucji niezależnych od państwowego monopolu, stworzyły pierwszą w historii naszego obozu możliwość artykulacji społecznych dążeń i zaspokajania pragnień, których komuniści nie tylko nigdy nie chcieli zaspokajać, ale raczej życzyli sobie, aby nawet o nich nie myślano.

Udało nam się dożyć sytuacji, kiedy praktycznie nie ma w Polsce człowieka, który nie mógłby drukiem upowszechniać swoich rzeczywistych poglądów. Wyjątek stanowi tylko grupa zawodowych dziennikarzy, zatrudniona w koncesjonowanych gazetach koncernu RSW Prasa i innych tego typu instytucjach. Reszta społeczeństwa może artykułować swoje przekonania mniej więcej normalnie, tyle, że w tzw. drugim obiegu.
(…)
Ale jest jednocześnie tak, że obiegowe już zdanie, mówiące, że „społeczeństwo polskie po prawie 40 latach komunistycznych rządów odzyskało możliwości swobodnego wypowiadania się” – otóż zdanie to zawiera niezwykle poważny błąd, biorący się z przega¬pienia tej okoliczności, że słowa "społeczeństwo polskie odzyskało” milcząco a fałszywie zakładają tożsamość tego, co tracił, z tym, kto odzyskiwał. Nie warto w tym miejscu bawić się w statys¬tykę, ale trzeba przypomnieć, że już najmłodsi z tych, którzy osiągnęli dojrzałość w czasach II Rzeczypospolitej, wchodzą w wiek emerytalny, a ponad połowa żyjących dziś Polaków urodziła się już po Śmierci Józefa Wissarionowicza i eo ipso w całości ukształtowana została przez ten system, z którym wprawdzie wielu chce walczyć, a reszta przynajmniej jest z niego niezadowolona, ale przecież coraz mniej jest tych, którzy naprawdę jakiś inny system znają.

W starej bajce Krasickiego o ptaszkach w klatce było tak, że młody czyżyk godził się z niewolą ze względów, by tak powie¬dzieć, pragmatycznych – sądził, że klatka zapewnia mu wygody na wolności nieosiągalne, że stanowi gwarancję codziennego i wystarczającego pożywienia, osobistego bezpieczeństwa i tak dalej.
(…)
Jest jednocześnie tak, że gdyby na podstawie publikacji niezależnych sporządzić rejestr pretensji, które są pod adresem generała zgłaszane, okazałoby się na pewno, iż czy¬żyki nie domagają się właściwie więcej ziarna, którego zresztą dostają obiektywnie za mało, że bardziej od ekonomicznych rewin¬dykacji interesująca jest dla nich np. zbrodnia katyńska.
Kiedy dobrotliwy Ed sypał ziarno pełną garścią, o Katyniu myślało się jakoś mniej.
Nie są to oczywiście zależności aż tak proste, ani tym bardziej odwracalne, i sądzę, że nie ma już takiej ilości ziarna, za którą czyżyki polubiłyby generała, utraciły bowiem to, co dla ich sytuacji było konstytutywne – przekonanie, że klatka daje jakiś rodzaj bezpieczeństwa i jakiś rodzaj gwarancji. (…)

Wydaje mi się, że komuniści przekazali nam coś, co jest fundamentem ich poglądu na świat, w którym generalnie wszystko daje się podzielić na nasze i nie nasze, na dobre i złe, poży¬teczne i szkodliwe. Można tę fundamentalną konfliktowość zasad¬nie interpretować, jako istotę marksizmu, można zasadnie dowo¬dzić, że w tym właśnie Marksowskim założeniu o walce sprzecznoś¬ci – konflikcie upatrywać należy przyczynę wszystkich nieszczęść, jakie z marksizmu wynikły, można być najgłębiej przekonanym, że coś dobrego da się zbudować tylko na odmiennych niż marksowskie założeniach, które będą koncentrować się nie na wyszukiwaniu – tego, co dzieli, ale tego, co łączy, które zamiast do kon¬fliktu będą miały prowadzić do zgody – ale przecież rzeczywis¬tością, która nam została zadana, nam, urodzonym w czasie, kiedy widmo komunizmu straszyło w Europie już od stulecia – jest właśnie konflikt z komunizmem, sprzeczność między naszymi interesami a interesem rządzących komunistycznych partii i walka z komunizmem, walka, której stawką jest nasze przetrwanie.

Tę walkę postrzegamy jako naszą konieczność, ba, jako w naszym życiu coś najważniejszego, coś, czemu to życie nasze jest podporządkowane właściwie niezależnie od naszej woli. I tu poja¬wia się pytanie: czy tak jest naprawdę, czy też jest to tylko skaza naszej świadomości ukształtowanej przez ten właśnie system, nawet jeśli obraca się ona przeciwko niemu? A jeśli by tak było, to czy jesteśmy zdolni wyjść poza kategorie walki i wrogości, po¬za ocenianie wszystkiego, co nas otacza, inaczej niż pod kątem celowości?
Piszę te słowa w roku orwellowskim, w czasie, kiedy bardzo upowszechniła się w Polsce świadomość, że istotą komunistycznego systemu, w którym przyszło nam żyć, jest kłamstwo.
Jeśli wiemy, że kłamstwo jest kłamstwem właśnie, że prawdę tylko nieudolnie udaje – mogłoby się wydawać, że najważniejsze już zostało zrobio¬ne, że demaskacja kłamstwa jest zarazem ujawnieniem prawdy, że niezgoda na życie w kłamstwie, odrzucenie go, jest tożsame z rozpoczęciem życia w prawdzie.(…)

Ale jest jednocześnie tak, że ci ludzie, o których tu piszę, to przecież owe młode czyżyki; żyjemy w niewoli, znając wolność z opowiadań, nienawidzimy klatki, w której jesteśmy zamknięci i wszystko, co nie jest tą klatką właśnie, postrzegamy jako dobro.

Kiedy myślę o tym wszystkim, plącze mi się po głowie zapamiętany z jakichś szkolnych akademii wiersz Włodzimierza Majakowskiego:

Znałem robotnika
był niepiśmienny
Nie umiał nawet
ABC
Ale słyszał
jak mówił Lenin
I wszystko – wie!

Czy nam się coś podobnego nie zrobiło, albo przynajmniej nie robi? Czy jakby słowo "Lenin” zastąpić słowem “Lechu", ta zwroteczka nie byłaby troszkę o nas? Zarówno z lektury publi¬kacji niezależnych jak z rozmów z ludźmi działającymi w drugim obiegu, odnoszę często wrażenie, że pragnienie posiąścia prawdy od zaraz, objaśnienie całego zła panującego na świecie machinacjami NKWD, wpędza nas na drogę, na której wcale nie chcielibyśmy się znaleźć, sprawia, że starając się robić czerwonemu na opak, bezwiednie przyjmujemy narzucone nam przez niego obyczaje, spo¬soby myślenia i zachowania.

Stąd moje tytułowe pytanie o charakter i granice naszej niezależności, szczególnie w dziedzinie kultury. Jest zjawiskiem unikalnym i wspaniałym, że w Polsce działają dziesiątki niezależnych wydawnictw i grup samokształceniowych, ale czasami bierze strach, kiedy wmyślić się w ich zajęcia. Oto zgłasza się do mnie jakaś taka sympatyczna grupa, która zaplanowała sobie, Że się w przeciągu roku wysamokształci, zrobiła plan zajęć i żąda, aby w godzinnym wykładzie przedstawić jej dzieje literatury PRL.

Gdybym to zamówienie, zrealizował, byłbym jak ów Lenin z wiersza Majakowskiego. Zdążyłbym powiedzieć, że Miłosz i Szcze¬pański cacy, Konwicki też cacy, ale dopiero od 1956 roku, a Putrament i Bratny – be. Czy tak można?(…)

Przyjmując istnienie barykady, która ma tylko dwie strony, i trzeba się znaleźć po jednej z nich, nakładamy sobie sami liczne ograniczenia, rezygnujemy z góry ze wszystkich działań, co do których obawiamy się, że mogłyby być wykorzystane przez przeciwnika. Rezygnujemy z krytyki wszystkich tych, którzy po naszej stronie barykady się znajdują, o ile krytyka ta miałaby być wyrażana publicznie i w ten sposób likwidujemy poniekąd sensowność własnego działania w strukturach, które określamy jako niezależne.(…)

Wypadło nam działać w trudnej sytuacji – proszę darować mi ten komunał – i to, co jest największą naszą możliwą wygraną, a więc budowa niezależnego społeczeństwa, zależy w tej chwili chyba od tego właśnie, czy zdołamy przebić się poza narzuconą nam strukturę świata dwudzielnego, przez który przebiega barykada.

Jeśli mówimy o niezależnym społeczeństwie, to musimy mieć w pamięci konieczność istnienia w nim mechanizmów samoregulacji, które ciągle – dla dobra sprawy – staramy się hamować, wiedząc przecież jednocześnie, do czego prowadzi takie rugowanie samoregulujących mechanizmów.

Jeśli kultura polska miałaby się wybić na niezależność, musiałaby stać się forum rzeczywistej dyskusji, współpracy i starć w imię wartości, wartości różnych, ale stale przywoływanych, wartości, o których będzie się pamiętać w każdej sprawie, a nie będzie się ich poświęcać czy, odrzucać w imię najszlachetniejszego nawet celu ostatecznego.

I w całej tej pracy, którą podejmujemy, warto, myśląc o komunizmie, mieć w pamięci tych wszystkich, którzy są już for¬macją minioną, nieistniejącą – tych, którzy przyszli do tego ruchu, kiedy nie miało się z tego pożytku a tylko kłopoty, i którzy ze szlachetnych pobudek, z dążenia do naprawienia świata, sami nie wiedząc, kiedy, uznawszy przekonanie o dzielącej cały świat barykadzie, rozmijali się z przyświecającymi im kiedyś ideałami, dla których przestawały być ważne inne kryteria oceny, niż to, czy coś jest pożyteczne dla ich partii, a na końcu tej drogi z więźniów politycznych zamieniali się w milicjantów, z rewolucyjnych poetów – w cenzorów i grabarzy kultury.

Myślę, że pamięć o nich ustrzeże nas przed popełnianiem błędów podobnych, ale musimy pamiętać, że nie jesteśmy na to niebezpieczeństwo immunizowani, że nie wystarczy, iż ich doświadczenie jest nam znane. Potrzeba jeszcze odwagi, choć może to brzmi śmiesznie, jeśli zważyć, że formułuję ten wymóg pod adresem ludzi, którzy codziennie narażają się na więzienie i którym braku odwagi zaiste zarzucać nie można, ale przecież ta nasza odwaga codzienna bierze się z poczucia, siły, jaką daje nam pamięć o 10 milionach zwolenników, i że mając to na uwadze przyznać trzeba, że pisanie krytycznie o gen. Jaruzelskim nie jest dziś aktem odwagi, w tym samym stopniu, co, powiedzmy, krytyczne pisanie o Wałęsie. Ten, kto o Lechu zechce napisać źle, nie będzie miał za sobą 10 milionów, a przecież nie odzyskamy normalności, póki lu¬dzie nie zaczną mówić swoimi indywidualnymi głosami.
Cytowany już Włodzimierz Majakowski pisał:

Jednostka!
Cóż komu po niej?
Jednostki głosik
cieńszy od pisku.
Do kogo dojdzie?
Ledwie do żony!
I to,
jeżeli pochyli się blisko.
Partia
to głosów
jeden poryw –
zbity w bezliku
cichych i cienkich,
pękają
od nich
wrogów zapory,
jak w huku armat
w uszach
bębenki.

Ciekawe, czy sam poeta, a później jego cenzorzy, wydawcy i tłumacze zdawali sobie sprawę z sensu zacytowanego fragmentu, który wprost nazywa zunifikowany, wielomilionowy chór – siłą destrukcyjną. I chyba ma rację.
Jeśli chcemy tworzyć niezależną kulturę, a kultura to przecież budowanie, to obliczona na pokolenia mozolna uprawa – bo taki jest sens łacińskiego źródłosłowu – musimy stwarzać możliwości, aby każdy mógł mówić własnym, – cieńszym od pisku głosem.

/podpisane: Jan Biuletyn/

Dotychczasowe rządy III Rzeczypospolitej miały tę wadę, że nie zaprezentowały społeczeństwu koherentnego programu swojego działania. Można mieć o to do nich uzasadnione pretensje. Powołany ostatnio rząd panny S. jest w zupełnie innej sytuacji: brak koherentnego programu jest jego cechą immanentną. Żaden uczciwy człowiek nie może mieć pretensji o brak spójnego programu do koalicji lewicowo-liberalno-prawicowej.
Koalicję tę nazywa się ironicznie solidarnościową; słowo „solidarnościowa” oznacza w tym przypadku zgodę na zapłacenie dowolnie wysokiej ceny za niedopuszczenie do zaprowadzenia w naszym nieszczęśliwym kraju rządów Lecha Wałęsy. Wszystko, tylko nie to. Lepiej nadepnąć na gardło własnej pieśni, sprzymierzyć się z największym wrogiem, byle do tego nie dopuścić.

I oczywiście jest w tym głęboki sens. Do istoty „Solidarności” należał sprzeciw wobec niekompetentnej władzy o tendencjach podsiębiernych, poszukującej legitymizacji w robotniczym pochodzeniu swojego-przywódcy. Do istoty „Solidarności” należało również zjednoczenie we wspólnym froncie ludzi i ideologii, których w normalnych warunkach zjednoczyć nie sposób: prawdziwych Polaków z prawdziwymi socjalistami, prawdziwych endeków z prawdziwymi liberałami i prawdziwych neandertalczyków z prawdziwymi intelektualistami. W ten – i tylko w ten sposób – NSZZ „Solidarność ” osiągnął ponad 10 milionów członków i stał się najliczniejszym związkiem zawodowym na świecie.

Kto pamięta niezapomniane 16 miesięcy, wie doskonale, że „Solidarność” za żadne skarby nie byłaby podówczas gotowa się przyznać, iż jej program czy praktyczne działania zwracają się przeciw ówczesnym konstytucyjnym władzom kraju – wręcz przeciwnie – deklarowała wolę współpracy w rozwiązywaniu palących problemów. I jednocześnie starała się robić swoje. Jakby to swoje wyglądało, nikt się na szczęście nie dowiedział, bo generałowi Jaruzelskiemu puściły nerwy i przerwał spektakl w najciekawszym momencie, co pięknie i dramatycznie ujął w historycznej piosence Janek Kelus.

Dziś panna S. powraca na polityczną scenę: na czele staje nie znana jeszcze przed tygodniem nikomu osoba jednocząc we wspólnym froncie siły pragnące przeciwstawić się rządom Lecha Wałęsy. I nie ma w tym żadnego przypadku, że mówi się o poszerzeniu koalicji o inne jeszcze ugrupowania, które źle o Wałęsie myślą. Stało się bowiem tak, że niezależnie od poparcia, jakim się kiedyś cieszył, nie ma dziś w Polsce żadnej politycznej siły, która myślałaby o nim dobrze.

Koalicja pod wodzą panny S. jest więc politycznie zrozumiała, a może nawet sensowna – kłopot w tym, że tak jak poprzednim razem jest ona zbyt szeroka, aby mogła coś konkretnego załatwić, skoro składa się z sił o sprzecznych zwrotach. Ale przecież niezależnie od tego, co „Solidarność” mówiła w roku 1980 i 1981 o swoich celach, o tym, co ma pilnego do załatwienia, jedynym jej celem prawdziwym było pozbycie się ustroju, o którym w gruncie rzeczy nikt już dobrze nie myślał i niczego dobrego się po nim nie spodziewał. Z Lechem Wałęsą próbowały w różnych okresach współpracować wszystkie siły, składające się na dzisiejszą koalicję, jak również i te, o które miałaby ona ewentualnie zostać poszerzona, i zupełnie niezależnie od siebie doszły do tego samego wniosku: Wałęsa j est niereformowalny.

I jak za tamtej, pierwszej „Solidarności”, odpowiedzialni działacze nie powiedzą głośno tego wszystkiego, o czym są najgłębiej przekonani – właśnie ze względu na poczucie odpowiedzialności. Drażnienie niedźwiedzia to zajęcie dla smarkaczy, a nie dla poważnych polityków. Dlatego żądania ustąpienia Lecha Wałęsy formułują Stan Tymiński czy Jan Parys, a powstała właśnie koalicja głośno i wyraźnie deklaruje wolę współpracy z Belwederem.

To wszystko jest – jak powiadam – zrozumiałe i sensowne. Naprawdę istotne jest zupełnie co innego: czy mianowicie panna S. nauczyła się patrzeć w lustro, czy potrafi zdać sobie sprawę, że jej kształt zależy tylko od istnienia przeciwnika, którego się pragnie pozbyć. I czy sobie panna pomyślała, jakby to było, gdyby jej się udało. Widzę światełko w tunelu: chyba przynajmniej tę sprawę można uznać za załatwioną, chyba nikt się nie będzie dziwił ani martwił, gdy załatwiwszy swoją sprawę, członkowie obecnej koalicji rozejdą się – każdy w swoją stronę.

17 lipca 1992

Wszystko się dokoła zmienia i tylko bezpartyjni po staremu mają przechlapane. A przecież byliśmy, jesteśmy i będziemy stabilną większością polskiego społeczeństwa. Czas najwyższy zrozumieć, że nic się na to nie da poradzić: można liczbę partii zredukować do jedności, można rozwinąć do nieskończoności niemal, a większość i tak stanowić będziemy my, którzy do żadnej partii zapisać się nie chcemy.

Za czasów upadłego reżimu przynajmniej co jakiś czas przypominano sobie o naszym istnieniu z okazji cyklicznie powtarzających się kryzysów. Postanawiano odzyskiwać utraconą więź z masami i stawiać na bezpartyjnych. Obecnie stan kryzysu jakoś się wreszcie ustabilizował, okrzepł i ucodziennił w związku z czym nikt z polityków nie wpada w aż takie zdenerwowanie, żeby zacząć myśleć o bezpartyjnych.

Bezpartyjność była zawsze za mojej pamięci wyzwaniem dla rządzących i pozostała nim nadal, a może nawet jest dziś wyzwaniem jeszcze bardziej ostentacyjnym: tyle partii, takie różne, i jeszcze nam mało, jeszcze się nie podoba, nie łaska się gdzieś wreszcie zapisać? Doszło bowiem na naszych oczach do interesującego nieporozumienia: w dziesięciomilionowej "Solidarności" z roku 1981 spotkali się i ci, którzy walczyli z czerwonym o prawo do zakładania innych partii, i ci, którzy walczyli o prawo do bezpartyjności i jeszcze przecież na dodatek ci, którzy w swojej macierzystej monopartii pragnęli zakładać zabronione w niej frakcje. Jedynym, co nas ze sobą łączyło, był wspólny wróg, więc kiedy go zabrakło, musieliśmy jakoś zastąpić go we własnym zakresie.

I oczywiście obie strony mają w znacznej mierze rację: osobnik bezpartyjny stykając się z tezą, że 2 + 2 = 4 prymitywnie sprawdzi na palcach – i tyle, podczas gdy członek, a w szczególności działacz partyjny łypnie przede wszystkim spod oka, kto też i w czyim interesie z taką tezą wystąpił. Jeżeli twierdzenie takie zechce wygłosić np. postkomunista, musi się liczyć z ostrą polemiką z prawa: usłyszy, że całą wiedzę i kulturę przynieśli tutaj cystersi, ugruntowali benedyktyni, a w ciągu półwiecza komunistycznej opresji kościół stał niewzruszenie na straży tabliczki mnożenia, którą był partia komunistyczna gotowa była oddać w pacht kremlowskim samodzierżcom.

Jeśli z tą samą arytmetyczną tezą wystąpi działacz ZChN-u, zostanie zinterpretowane to jako działanie taktyczne: wcale tak nie myśli, udaje tylko, uprawia chytry kamuflaż, aby tym łatwiej przerobić nasz nieszczęśliwy kraj w państwo wyznaniowe.
Są świadkowie, że Chomeini też twierdził, że 2 + 2 = 4. Czy ta zbieżność nie wywołuje oczywistych skojarzeń?

Do uciążliwych obowiązków członka partii należy pilne śledzenie tabeli kursów politycznych, rozchwianej nierównie bardziej, niż bankowe kursy walut – oto bowiem np. Lech Wałęsa z dnia nadzień zmienia się z żądnego władzy satrapy w ojca demokracji, albo odwrotnie, w zależności od gazety, którą danego dnia weźmiemy do ręki.

Może więc prawda, że do żadnej z partii nie zapisuję się z lenistwa, dlatego że mi się nie chce dostosowywać do tych zmian kursów? I właściwie gdzie miałbym się zapisać, skoro jestem zwolennikiem dekomunizacji i rozdziału kościoła od państwa, skoro brzydzą mnie i spoceni mężczyźni w pogoni z władzą i flirty Bujaka z Kiszczakową a Michnika z Urbanem, skoro chciałbym prywatyzacji i jednocześnie opieki państwa nad słabymi, jego odpowiedzialności za oświatę i służbę zdrowia, a jak słyszę o liberałach latających na mszę przed śniadaniem, to mam nieodparte wrażenie, że ktoś mnie robi w konia. Więc z lenistwa pozostanę przy bezpartyjności, razem z tą gnuśną większością, a naszym kochanym politykom życzę z okazji Nowego Roku, żeby zauważyli, że my też w tym kraju mieszkamy.

Politycy nasi kłócą się o dekomunizację nie dostrzegając wyjścia najprostszego: firma konsultingowa proponuje powołać na stanowisko Prokuratora Generalnego Tadeusza Mazowieckiego. Istota naszego pomysłu sprowadza się do odrzucenia błędnego założenia o sprzeczności komplementarnych w istocie idei grubej kreski i dekomunizacji.

Jak wiadomo, główny kłopot w przeprowadzeniu dekomunizacji polega na braku stosownych przepisów, co siłą rzeczy powoduje, iż trzeba by ją było przeprowadzać z obrazą zasady lex retro non agit. uchwalić stosowne ustawy, a następnie badać, czy przeszłe postępowanie podejrzanych nie było z nimi sprzeczne.

Takiej procedury nie sposób uznać za praworządną, ale też nie ma żadnej potrzeby, abyśmy mieli się w nią wikłać. Nasz kandydat na stanowisko Generalnego Prokuratora to polityk o wykształceniu prawniczym, człowiek o idealnych na to stanowisko cechach charakteru: twardy, uparty i dyskretny. Nie znosi pospiechu i wszystkie swoje posunięcia planuje z wyprzedzeniem. W ten właśnie sposób powstał tzw. „plan grubej kreski”, mający stanowić solidną bazę dla przeprowadzenia dekomunizacji.
Dobry myśliwy to nie ten, który odważnie wejdzie w środek wilczej sfory, aby dać się zeżreć, ani ten, kto z okna pociągu – choćby pędzącego do przystanku „Niepodległość” – dziesiątkuje karabinowym ogniem stada bizonów; przeciwnie, wytrawny myśliwy wie, jak zwierza wywabić z matecznika, aby wyszedł na strzał.

Plan grubej kreski cechowała oczywiście pewna perfidia: chodziło o zmniejszenie czujności zwierza i poniekąd zachęcenie go do wchodzenia w szkodę. I na efekty nie trzeba było oczekiwać: całe stada przedstawicieli byłej nomenklatury wyszły na żerowiska. Banki, spółki, centrale handlu zagranicznego stały się terenem żerowania, a zwierzyna wyzbyła się jakiejkolwiek płochliwości. I w tej chwili mamy już sytuację klarowną: zamiast jakichś podejrzanych artykułów ewentualnej ustawy dekomunizacyjnej można zastosować broń równie prostą, co niezawodną – najbardziej elementarne przepisy kodeksu karnego dotyczące zagarnięcia mienia.

Strategia grubej kreski stanowiła zarazem fundament państwa prawa: było oczywiste, że dla prawdziwych przedstawicieli nomenklatury jest to pojęcie niezrozumiałe, i na tym polegała zasada zastawionej przez naszego kandydata na Generalnego Prokuratora pułapki: towarzysze z ochotą oddali władzę, znęceni perspektywą sprywatyzowania na swoją rzecz społecznego majątku, puszczając mimo uszu zapewnienia, iż za takie rzeczy trafia się do pudła, i to w charakterze kryminalisty, a nie w aureoli więźnia politycznego, którego zwolnienia ktoś się będzie domagać.

Przeciwnicy ustawy dekomunizacyjnej trafnie podnoszą, iż jej konstrukcja musiałaby utrudniać czy wręcz uniemożliwiać wyodrębnienie spośród byłej nomenklatury ludzi uczciwych, o ile znaleźli się w jej szeregach – i oto dostrzegamy, jak chytry był podstęp z grubą kreską: w tej chwili sprawa jest klarownie jasna – ludzie uczciwi nie kradną, nawet jak mają po temu okazję.

I dlatego członków byłej nomenklatury, którym w ciągu ostatnich dwu lat nie przykleiły się do ręki społeczne pieniądze, można z czystym sumieniem uznać za pełnoprawnych i wartościowych obywateli III Rzeczypospolitej.

Zgłaszana przez nas propozycja obsady stanowiska Prokuratora Generalnego powinna znacznie ułatwić skomplikowane zadanie, jakim jest obecnie tworzenie koalicji rządowej: każde ugrupowanie, które chciałoby przeciwko naszemu pomysłowi wystąpić, ściągnie na siebie brzydkie podejrzenia. Naszej kandydaturze przyklasnąć musi zarówno ZChN, jak i SdRP – jak powszechnie wiadomo, głównym celem tej partii jest udowodnienie, że z wszelkimi nieprawościami byłej nomenklatury nie ma nic wspólnego, jej działacze i członkowie to skromni socjaldemokraci – przeto udział w rządowej koalicji to krecha u wyborców. Ale przyznajmy: posłowie chłopscy stoją przynajmniej przed wyborem uczciwym i klarownym: jedni wybiorą rządowe posady, inni opozycyjną popularność i następną kadencję.

W znacznie łatwiejszej sytuacji jest Unia Demokratyczna, która nie tylko nie jest widmem zaprzaństwa zagrożona, ale wręcz jest na nie immunizowana jak żadne inne ugrupowanie: zdołała sobie wypracować umiejętność zajmowania stanowiska tak niejasnego, żeby sama nawet nie wiedziała, że się czegoś zapiera. Zupełnie bowiem nietrafnie uważa się Lecha Wałęsę za autora słynnego już bon mot’ u, „jestem za, a nawet przeciw” – przecież trzeba politycznej ślepoty, aby nie dostrzec, że przez prawie dziesięć lat terminował on nie u kogo innego, tylko u Mazowieckiego i Geremka.

I właśnie z tego powodu trudno się dziwić, że to Geremek desygnowany został przez prezydenta na szefa rządu, a mecenas Olszewski tygodniami nie może się podobnej propozycji doczekać. I Jeśli się okaże, że obecny kryzys gabinetowy skończy się wprowadzeniem przez prezydenta rządów silnej ręki, to wielce prawdopodobne, że będzie to ręka Bronisława Geremka. I nie będzie w tym żadnego zaprzaństwa, a raczej powrót do sierpniowych korzeni.

15 grudnia 1991

Adam Michnik opublikował obszerny tekst, w którym wywodzi, dlaczego nie będzie w wyborach prezydenckich głosował na Lecha Wałęsę. Jest mnóstwo szczegółowych powodów i wszystko to bardzo ciekawe. Jeszcze ciekawsze jest jednak to, że czytając ten artykuł nie sposób zrozumieć, jak było możliwe, że ten sam Michnik tego samego Wałęsę jeszcze tak niedawno tak gorąco popierał.

Zwolennicy Wałęsy z kolei broniąc swego idola przed krytyką mówią chętnie, iż Lech nigdy nie popełnił istotnego błędu politycznego. Lubię ich wtedy pytać, czy takim błędem nie było aby wysunięcie kandydatury Tadeusza Mazowieckiego na szefa rządu. I znowu rodzi się pytanie, czy to ten sam Wałęsa proponował tego samego Mazowieckiego na premiera, czy też mamy już do czynienia z dwoma zupełnie różnymi facetami.

Popularny w kręgach lewicowych Heraklit z Efezu twierdził, że nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki. To już dziś w Polsce oczywiste, lepiej nie wchodzić ani razu, żeby nie dostać jakiejś brzydkiej wysypki, a kto raz wejdzie i dostanie, na pewno drugi raz próbować nie będzie. Gdyby Heraklit nie był z Efezu, aie na przykład z IFiSu, stanąłby przed innym zagadnieniem: czy mianowicie można spotkać się dwa razy z tym samym Michnikiem albo też i innym współczesnym polskim politykiem.

Jak Państwo świetnie pamiętają, Heraklit był materialistą i cala ta historia z wchodzeniem do rzeki w oczywisty sposób wiąże się z elementarnymi wyborami filozoficznymi. Ktoś inny, kto w przeciwieństwie do Heraklita jest przekonanym idealistą, na przykład Filon z Elektromisu¹ , powiada tak: idea Michnika jest mi znana i mogę się z tą ideą w Michniku upostaciowaną spotykać dowolną ilość razy, a z ideą Wałęsy jest oczywiście dokładnie tak samo, tyle że w dzisiejszych warunkach być może potrzebowalibyśmy do tego przykładu dwu zupełnie różnych idealistów, aie to szczegół.

Na to Heraklit z IfiSu² rzecze zapewne tak: Oczywiście, możesz się wielokrotnie spotykać z ideą Michnika, kwestia bowiem znajduje się w zgoła innym miejscu – czy mianowicie Michnik z ideą Michnika się spotyka. Idea bowiem Michnika – jak uczył już Platon – przebywa w pieczarze, którą dawniej nazywano w Polsce ciemnicą, a współcześnie nazywa się dołkiem albo i kabaryną zgoła. Problem wygląda więc tak: jeśli Michnik przebywa w pieczarze, to może się tam spotkać z ideą Michnika, jeśli jednak zamiast tego lubi się spotykać z zupełnie rzeczywistym Kwaśniewskim – to z ideą Mich¬nika bierze rozbrat.

Podobnie jest z ideą Wałęsy, tyle że ona przebywa w sali BHP³ i to tuż obok idei Anny Walentynowicz oraz Andrzeja Gwiazdy. Nie ma bowiem, mój Filonie, idei Wałęsy bez idei Pani Ani, albo też mówiąc ściślej, to jest już zupełnie inna idea. Należałoby wręcz powiedzieć tak: idea Wałęsy pozostanie w sali BHP na pokolenia, a jeżeli sam Wałęsa przeprowadzi się do Belwederu, to będzie miał gwarancję, że się z tą ideą nigdy nie spotka, chyba żeby jakiś nie znany nikomu robotnik przeskoczył płot, a on musiał prowadzić z nim rokowania w sali BHP – tyle że wtedy spotka się jednocześnie, i to może nawet bardziej, z ideą wicepremiera Jagielskiego ⁴.

Tu wtrąca się do ich rozmowy Demokryt z Belwederu i dalej przekonywać, że inaczej być nie mogło, że konieczność dziejowa determinuje te wszystkie zdarzenia, a na dodatek – dodaje – chodzi o wybór mniejszego zla. Czy naprawdę byłoby lepiej, żeby Michnik dalej siedział w tej ciemnicy, a Wałęsa bez chwili przerwy strajkował w sali BHP? A skoro tak być nie mogło, to musieli wziąć się za łby, jak bowiem Państwo pamiętają, Demokryt wielką wagę przywiązywał do mimesis, czyli naśladowania, przy czym podkreślał, iż człowiek naśladuje to, co widzi w naturze, a nie jakieś abstrakcyjne idee. Stąd więc trudno oczekiwać, aby Michnik naśladował ideę Michnika, znacznie bardziej naturalne, gdy naśladuje to wszystko, co go otacza.

A otacza ich wszystkich targowisko życia – wtrąca Pitagoras z OBOP-u, który przy pomocy rozmaitych wzorów stara się, jak zwykle, wyliczyć, co z tego wszystkiego wyjdzie, aie tym razem rachunek okazuje się niezwykle skomplikowany. Jeżeli bowiem nawet podnieść do kwadratu liczbę członków szeregu partii politycznych, które uważają za niezbędne gromko się o tym i owym wypowiedzieć, i dodać to wszystko do społecznej frustracji pomnożonej przez 45 lat, odejmując jednocześnie zmęczenie, znudzenie, recesję i milion bezrobotnych – to co może wyjść z takiego rachunku?

Targowisko kipi, idee mgliście polatują gdzieś w pieczarach i nastał czas, kiedy tak strasznie trudno na to wszystko nie patrzeć, chociaż wcale się patrzeć nie chce, o ileż lepiej byłoby zająć się czymś swoim, ważnym i naprawdę interesującym, a im wszystkim powiedzieć spokojnie: „Nie ruszajcie moich kół”. Ale przecież doskonale wiadomo, jak to się kończy.

25 listopada 1990

Przypisy od redakcji

1.Elektromis - holding założony w 1987 przez Mariusza Świtalskiego zajmujący się handlem hurtowym, W latach 1994-2002 trwał proces sądowy w sprawie oszustw celnych i nielegalnego obrotu gospodarczego w Elektromisie, zakończony skazaniem czterech spośród trzynastu oskarżonych.

2. IFIS Instytut Filozofii i Socjologii PAN.

3. Sala BHP, sala Stoczni Gdańskiej, w sierpniu 1980 siedziba Międzyzakładowego Komitetu Strajkowego, oraz miejsce negocjacji „Porozumień sierpniowych”.

4. Mieczysław Jagielski (1924-1997) wicepremier w latach 1970-1981, przewodniczący komisji rządowej prowadzącej negocjacje z Międzyzakładowym Komitetem Strajkowym w Gdańsku w sierpniu 1980.

Dzisiaj natomiast ta sprawa nie jest tak jasna, bowiem do konkursu o tytuł największego sukinsyna startuje doborowa stawka, i trudno nawet powiedzieć coś pewnego o rankingu. Kto z jakim numerem został rozstawiony? I przez kogo? I kto komu jaki numer wyciął?

Najzabawniejszy jest oczywiście pojedynek pomiędzy Bolkiem a Zapalniczką , bowiem wysokie pojedynkujące się strony najwyraźniej nie dostrzegają, jak ich kolejne oświadczenia wyglądają w oczach zwyczajnego człowieka – oto kiedy Kali mieć teczkę na kogoś, to być bardzo dobrze, i ta teczka być mnóstwo za bardzo prawdziwa, kiedy natomiast ktoś mieć teczkę na Kalego, to być niedobrze, a teczka być mnóstwo za bardzo podrobiona.

26 czerwca 1992

Przykładu niezwykłego dostarcza tu Adam Michnik przyjmując nagrodę za książkę o dziejach honoru w Polsce z rąk Andrzeja Lama, który wykładał cenzorom na specjalnych kursach, jak tropić nieprawomyślności i wredne aluzje w literaturze. Michnik jest przeciwko Wałęsie i Porozumieniu Centrum, więc musi opowiadać się za grubą kreską i jeść żabę w postaci tow. prof. Lama zupełnie niezależnie od tego, jak mu to smakuje.

Bo to już nie jest sprawa smaku ani niesmaku, ale polityki, więc Michnik przełykając żabę na oczach milionów telewidzów odczuwa jednocześnie potrzebę, żeby przyładować jakiemuś generałowi zaprzańcowi, który się Moskałom wysługiwał i leci otwartym tekstem wymieniając gen. Zajączka, który też miał piękny życiorys, zanim go sobie osobiście nie zasrał. Gdyby prof. Lam nadal prowadził szkolenia w temacie aluzji, miałby o czym słuchaczom opowiadać.

7 lipca 1991

Gdzie ja oczy miałam!
Lamentuje Wałęsa nad Michnikiem, a Michnik nad Wałęsą. Lamentują głośno i publicznie, choć sprawa rozwodowa dopiero się rozpoczyna i na pewno czas jakiś jeszcze potrwa. Jak się skończy, kto wygra, jak zostanie podzielony majątek dorobkowy – tego jeszcze nikt nie wie. Jeśli się tak sprawa rozpoczyna, wiadomo na pewno tylko to, że na dżentelmeńską umowę nie ma co liczyć, a szeroki krąg krewnych i znajomych wciągnięty zosta¬nie w całą serię dramatycznych scen, wzajemnych żalów albo i pyskówek.
Stało się, i już się nie odstanie.

Taki rozwód to ciężkie przeżycie nie tylko dla samych zainteresowanych, ale też dla ich przyjaciół, którzy jakoś się w tym wszystkim muszą znaleźć. A oczywiście najtrudniej jest tym, którzy chcieliby być sprawiedliwi i nieuprzedzeni, bo jak awantura rozkręci się na dobre, a z obu stron padają oskarżenia i inwektywy, to chciałoby się uciec od tego wszystkiego jak najdalej i nie musieć w ogóle na to patrzeć.

Tego, co najważniejsze w sporze, i tak nikt nie rozsądzi; przecież zdanie, że Michnik zawdzięcza swoją karierę Wałęsie, jest tak samo prawdziwe jak to, które mówi, że Wałęsa zawdzięcza swoją karierę Michnikowi, a na dodatek oba te zdania są prawdziwe w sposób dramatyczny. Albo to, że oni się nawzajem zdradzali, czy przynajmniej robili skoki na boki, żeby powiedzieć to samo, a łagodniej, opuszczając ostre słowo zdrada. Doskonale wiemy, że tak było, i nie ma co sobie i bliźnim wmawiać, że Wałęsa z Kaczyńskim rozwiązywał krzyżówki, a Michnik spotykał się z Kwaśniewskim, żeby mu pokazać kolekcję motyli.

Było, stało się i nie odstanie. Znacznie ważniejsze jest jednak to wszystko, co dotyczy przyszłości. Żadna ze stron nie ma widocznego pomysłu na życie po rozwodzie, czy też może ściślej: oni mają te pomysły na krzyż, sobie wymyślają, a nas straszą. Lechu – grozi Michnik – uważaj, bo strzelę przeciw twej naturze, krzyknę, żeś ty nie Przewodniczącym NSZZ „Solidarność”, ale... (tu się jednak zawahał i nie krzyknął „Carem!’\ ale powiedział łagodniej: cesarzem). A nam ciarki przechodzą po plecach, że jak Lechu zostanie cesarzem, to tak nas wszystkich weźmie za mordę, że nam się ruski miesiąc nostalgicznie przypomni. Ale i Wałęsa straszy, powiadając, że ten Michnik to się teraz tylko będzie łajdaczył z Kwaśniewskim, majątek cały na to przeputa, w taką nędzę i prostrację nas wpędzi, że od tego tu wybuchnie rewolucja, po której tę rumuńską zaczniemy nazywać aksamitną.

I chociaż pewnie wiele w tych strachach przesady, przecież w tak formułowanych oskarżeniach zawiera się i trochę prawdy. Być może Wałęsa w głębi duszy wcale nie czuje się cesarzem, a demokratycznym demokratą, bardzo chrześcijańskim na dodatek, ale zrobił już wszystko, albo prawie wszystko, żebyśmy widzieli w nim raczej autokratę niż demokratę. Są bowiem rzeczy, w które uwierzyć niepodobna, więc kiedy np. Drawicz przekonuje nas, że Tumanowicz jest mu potrzebny do wspólnego odmawiania różańca, to nie dość, że mu nie wierzymy, ale zaczynamy podejrzewać jeszcze gorsze świństwa niż te, które oni tam w istocie ze sobą robią.

Jedno wydaje się pewne, co jako dawni przyjaciele widzimy ze smutkiem, ale zarazem i z całą pewnością: oni są tak zajęci swoim rozwodem, że jeśli o nas kiedykolwiek myślą, to w kontekście naszej ewentualnej przydatności w sprawie rozwodowej. Obie strony używają wprawdzie namiętnie słowa „obywatel” we wszystkich możliwych formach gramatycznych, ale w praktyce wygląda to tak, że Wałęsa przy pomocy faxu zdejmuje z obywatela albo też obywatelem mianuje, a Michnik z kolegami powołuje koalicję obywatelską, partię o szerokiej platformie, która umożliwi korzystanie z praw obywatelskich w zakresie szerokiego poparcia dla rządu. I oczywiście im szersze poparcie, tym szerszy zakres obywatelskich swobód.

I oto zostaliśmy zaszantażowani, i to na krzyż: koalicja obywatelska grozi, że jak jej nie poprzemy, to możemy w ogóle być zdjęci z obywatela, i jest to przecież niebezpieczeństwo zupełnie realne, podczas gdy strona przeciwna ostrzega, że jeśli z popierania rządu uczynimy sobie proceder, to on się zupełnie naszymi interesami przestanie przejmować. A już się zanadto nie przejmuje; jakby go mocniej wesprzeć, to można by za jakiś czas osiągnąć światowe rekordy – pełne obywatelskie poparcie dla rządu przy stuprocentowej dezaprobacie dla poszczególnych ministrów, i nawet nie chodzi mi tu o ministra spraw wewnętrznych, ale o zbliżających się wielkimi krokami do owych 100% ministrów budownictwa i rolnictwa czy goniącą ich ostro panią minister kultury.

Więc ja też popadam w ten sam lament: gdzie ja oczy miałam! Jak ja teraz sama sobie poradzę! Gdzie oczy obrócę! Ale trudno, nie ma co biadać.
| Rozwody się zdarzają, raz po włosku, raz po gdańsku, i nic na to nie poradzimy. I ten rozwód też się musiał zdarzyć, tym bardziej że oni się pobrali przecież nie z miłości, a z konieczności; jak Państwo świetnie pamiętają, byli przy nadziei i po prostu musieli się pobrać. Z tego związku urodziła się przecież panna S., którą starsi z nas pamiętają jeszcze jako młodziutką i sentymentalną. Ale może już czas, żeby i ona poczuła się dorosła, niezależna i samorządna – i poszła na swoje zamiast wciąż prowadzić wspólne gospodarstwo z kłócącymi się podstarzałymi rodzicami?

24 czerwca 1990

*Shakespeare, Makbet, akt V, scena 5.

Samotność to coś najgorszego, co się może człowiekowi przytrafić, a jest ona tym bardziej dojmująca, im więcej innych cennych na tym świecie rzeczy udało nam się zdobyć. Myślę tu nieoryginalnie o sławie, majątku, władzy etc. I – dalej nieoryginalnie – myślę o Lechu Wałęsie, bo choć o samotności władców napisano tak wiele, jego samotność wydaje mi się szczególnie dramatyczna. Może wcale nie jest, a tylko właśnie mnie się wydaje, bo tej historii przecież mi nie opowiedziano tak jak innych, ale oglądam ją na własne oczy, i chociaż w niej nie uczestniczę, mam wrażenie, że oglądam ją z bardzo bliska.

Powiada senator Szczypiorski, że historia, która się na naszych oczach dzieje, nie jest wcale szekspirowska, a bliższa raczej Mrożkowi czy Gombrowiczowi. To oczywiście nieprawda – w czasach Szekspira historia nie była bardziej szekspirowska niż kiedy indziej, dzisiejsza specjalnie nie różni się od ówczesnej, a to tylko senator Szczypiorski poważnie różni się od Szekspira, który zresztą twierdzi w Makbecie, że życie jest powieścią idioty, głośną, wrzaskliwą, a nic nie znaczącą.

Ty będziesz tanem Cawdor – powiedziały Makbetowi wiedźmy i w tym momencie zaczęło się cAle nieszczęście. Kiedy mu to mówiły, był jeszcze normalnym człowiekiem, a Banko był jego przyjacielem. A potem, od pewnego momentu już nie ma żadnych przyjaciół, są tylko rywale, których należy Slę bać, a strach jest oczywiście tym większy, im lepiej się zna i wyżej ceni ich zalety. Można oczywiście oprzeć się pokusie, ale przecież nie przypadkiem Powiada Biblia, że taką zdolność to miał Pan Jezus.

Przecież historia szekspirowska to nie jest ta, w której na scenie mamy dużo trupów, co w dzisiejszych czasach zapewnić może byle film gangsterski. Banka trzeba było zabić, aby jego duch straszył na uczcie – Anny Walentynowicz, Andrzeja Gwiazdy i wszystkich innych przyjaciół z Wolnych Związków Zawodowych Wybrzeża wcale nie trzeba było zabijać, aby dzisiaj straszyli w Belwederze. I nie trzeba było zabijać łudzi Sierpnia, tych wszystkich, którzy brali udział w sformułowaniu i podpisaniu porozumienia, które weszło do historii, nie będąc bynajmniej Porozumieniem Centrum, i nie trzeba było zabijać ludzi podziemia, legend stanu wojennego, Bujaka czy Frasyniuka – straszą i tak.

Bo przecież Banko straszy na uczcie tym i tylko tym, że nie ma go tam i wtedy, gdzie koniecznie powinien być. Szekspir przedstawia to tak, iż duch Banka widoczny jest tylko dla Makbeta; wszyscy pozostali widzą jak na dłoni, że Banka na uczcie nie ma. I tego, że go nie ma, nie da się w żaden sposób ukryć, cała ta uczta bez niego traci jakikolwiek sens, odwraca się na opak i zamiast być świętem, staje się szyderstwem.

Zasiądziesz na tronie – powiadają wiedźmy – ale to nie od ciebie weźmie swój początek nowa dynastia. I Makbet z dramatyczną naiwnością wierzy, że ta część proroctwa, która mu odpowiada, wypełnić się musi, a wypełnieniu tej, która jest dla niego niekorzystna, można zapobiec. A im bardziej się boi, tym drastyczniejsze środki gotów jest stosować. Tron, na którym zasiada, nie jest w istocie jego tronem i nie ma takiego sposobu, żeby go utrzymać. To straszny dramat, ale pod koniec sztuki już właściwie nikt nie pamięta, że na jej początku mówi się wyraźnie o tym, jak dzielnym był Makbet rycerzem i jak wielkie położył zasługi dla Szkocji. Bo do historii przechodzi finał – właśnie owa wściekłość i wrzask, poprzedzające dramatyczną klęskę, i klęska sama – zarazem spodziewana i niespodziewana.

Bo przecież Makbet rozumuje niby logicznie, lokując swoją nadzieję w tym, że Las Bimam zawsze będzie stać murem za swoim przewodniczącym, w końcu taka jego natura i rola w przyrodzie – ale przecież jednocześnie my, widzowie, wiemy doskonale, że gdyby było tak dobrze, gdyby Makbet tak do końca wierzył, że birnamski las nie może podejść pod Belweder, to byłby znacznie spokojniejszy, a słowa „wściekłość i wrzask” nie byłyby cytatem z tej właśnie sztuki.

Piszę o dramacie Makbeta, wczuwam się w jego tragiczną sytuację, dostrzegając ją i pragnąc zrozumieć tak jakby ją akceptuję – o co możecie mieć państwo do mnie uzasadnione pretensje, dowodząc, że prawdziwym dramatem jest codzienne Wasze życie, a nie problemy kogoś, kto sam się ładuje w kłopoty nie na swoje nerwy i nie na swoją miarę. I to jest oczywiście racja. Ale - proszę Państwa – ja tu sprzątam, czy tylko usiłuję sprzątać, co też nie jest na moją miarę, bo się nie wyrabiam i nie nadążam.

Więc mogę tylko tyle dla Państwa zrobić, że nie będę pokazywał zadowolonej z siebie miny i przypomnę tylko na pociechę, że Szekspir też się nie wyrobił i jakoś nie zdążył opisać beznadziejnej doli Szkotów, którzy ze łzami w oczach przyglądali się, co też ten ich ulubiony rycerz Makbet zaczął w pewnym momencie wyprawiać.

14 lipca 1991

O ile dekomunizacjajest zjawiskiem występującym w naszym życiu raczej jako postulat niż jako realność, o tyle z dewałęsizacją jest akurat odwrotnie. Nikt nie wzywa, nie organizuje międzynarodowych konferencji, więcej – nikt nawet nie używa tego słowa, a dewałęsizacja cichutko i konsekwentnie postępuje. Jest moim marzeniem, aby proces ten opisał kiedyś Piotr Wierzbicki bezlitosny młot na gnidy i inne czerwone pająki.
Marzę o tym dlatego, że przed łaty odwaliłem w NOW-ej książkę Struktura kłamstwa, uważając, iż rzecz jest bardziej skomplikowana, niż się to autorowi wydaje, którą to opinię żywię zresztą do dzisiaj, a nawet jestem jeszcze bardziej przekonany o jej trafności, oto bowiem-Jeśli przyjąć metodę stosowaną przez Wierzbickiego w jego traktacie o kłamstwie – staje przed nami dramatyczne pytanie: czy dzisiejsi zagorzali antywałęsiści kłamią obecnie, czy też może kłamali jeszcze parę miesięcy temu, gdy byli zagorzałymi wałęsistami?

Proces zachodzący na oczach zdumionej publiczności pewnymi swoimi cechami zdecydowanie przypomina dramatyczne odchodzenie od komunizmu dawnych jego działaczy, a że dewałęsizację charakteryzuje ponadto – przepraszam za słowo – przyspieszenie, oglądamy to jak kręcony tygodniami, a puszczony w ciągu minuty film dokumentujący rozwój rosłiny od wykiełkowania po wydanie owoców.

Jestem szczególnym obserwatorem tego procesu, nigdy bowiem nie przechodziłem dziecięcej choroby wałęsizmu, jak zapewne ktoś to niebawem nazwie, i mam poważne trudności ze zrozumieniem czy raczej uwierzeniem, że dzisiejsi antywałęsiści byli kiedys przekonanymi wałęsistami. O ile bowiem komunizm mógł w swoim czasie nastręczać trudności interpretacyjne, o tyle Wałęsa jaki jest, każdy widzi i zaiste trzeba „daru wygodnej ślepoty”, jak mówi w „Poemacie dla dorosłych” Adam Ważyk, aby mieć w tej sprawie jakiekolwiek wątpliwości.

Zarówno komunistów, jak wałęsistów – podobnie zresztą jak cymbalistów – było wielu, nie było jednak bardziej wałęsistowskiego wałęsisty niż Piotr Wierzbicki, który uważał, że nie ma najmniejszej potrzeby dokonywać rozróżnień pomiędzy osobami, które kiedykolwiek i przez jakikolwiek okres czasu popierały komunizm. Mnie się natomiast wydawało, że te różnice są ważne i poważne – w moich oczach czym innym był akces do partii komunistycznej w czasach, kiedy można było pójść za to do więzienia, zaś czym innym wtedy, kiedy dawano za to ciepłe posady.

Złośliwy los sprawił, że i wałęsistów warto dzielić wede tego samego kryterium.
Jak niegdyś rewizjoniści odwoływali się do młodego Marksa, (…) tak i dzisiejsze siły antywałęsistowskie skłonne są do rzucania znanych skądinąd okrzyków „wałęsizm tak – wypaczenia nie”, odwoływania do mitów szczęsliwego początku i tak dalej. Pytanie naprawdę ciekawe jest następujące – czy wszystko dalej rozwijać się będzie tak samo? Chodzi mi mianowicie o to, czy immanentny kryzys wałęsizmu doprowadzi do powstania pluralistycznego ruchu antywałęsistowskiego, w którym dojdzie do spotkania starych niezłomnych antywałęsistów z siłami, które pojawiły się obecnie. Piotr mógłby napisać książkę „Gruba kreska – dekomunizacja – dialog”, a w skład powołanego komitetu mogliby wejść m. in. Andrzej Gwiazda, Mieczysław Jagielski, Kornel Morawiecki, Adam Michnik i bracia Kaczyńscy, natomiast zarówno Tadeusz Mazowiecki, jak Jan Olszewski tradycyjnie pozostawaliby na uboczu, służąc od czasu do czasu życzliwą radą.

Jeśli zdołają się zjednoczyć, czeka ich murowany sukces, ale warto już teraz pomyśleć i o przyszłych kłopotach, bo taki komitet targany będzie wewnętrznymi sprzecznościami, a poza tym jego członkowie nieustannie będą narażeni na wypominanie przeszłości, złośliwcy będą im przypominać dawne teksty, wystąpienia, zdjęcia wreszcie i nikt właściwie nie wyjdzie z tego całkiem suchą nogą, bo w końcu i Jagielski, choć niby wałęsistą nie był, zaliczył niejedną kompromitującą fotkę. Przed czym natomiast przestrzegam antywałęsistów najbardziej, to przed nikomu praktycznie nie znanym facetem z wąsami, który w najbardziej nieoczekiwanym momencie może przeskoczyć płot.

– Jeśli do tego dopuścicie, to macie po prostu z głowy.

8 maja 1992